نگاهی به تاریخ عیلام
مقدمه :
تا چهل پنجاه سال پیش ما اطلاعات چندانی راجع به عیلام باستان نداشتیم . در واقع اطلاعات ما درباره این تمدن ، محدود به حکایتی از یکی از پادشاهان عیلام به نام کدرلامر ، در تورات بود . اوضاع به همین منوال بود تا اینکه اکتشافات شوش به نتیجه رسید و اطلاعاتی درباره تمدن عیلام به ما عرضه کرد .
حدود عیلام
این تمدن از ولایات زیر تشکیل میشد : ((خوزستان، لرستان، پشتکوه و کوه های بختیاری)) و حدود آن از غرب دجله ، از شرق قسمتی از پارس ، از سمت شمال راهی که بابل را به همدان وصل میکرد و از جنوب به خلیج پارس و بوشهر میرسیده . شهرهای مهم این تمدن را چنین نامیده اند : 1?شوش که مهمترین شهر و مرکز آن بوده 2?ماداکتو روی رود کرخه 3?خایدالو که احتمالا در مکان خرم آباد کنونی بنا شده بوده 4?اهواز . عیلامیان دولت خود را انزان سوسونکا می نامیدند . این لفظ ایلا که امروز بکار میبرند ، سامی ست و به منطقه کوهستانی اطلاق میشده .
عیلام باستان دارای سه پادشاهی بوده است1سلسله آوان(شوش امروزی)2سلسله سیماش(خرم آباد کنونی)3 سلسله بزرگ خاندان(از خانواده سیماش مرکزیت شوش)
**انشان یا انزان چنان که در این مطالب می خوانید یعنی هم زاگرس نشینان عیلام باستان**
ننژاد عیلامیان
دیولافوا و دمرگان بر این باورند که مردمان اولیه این منطقه از حبشیان بودند . برخی عقیده دارند که سواحل خلیج پارس تا مکران از همین حبشیها مسکون شده . به هرحال مردمانی که در اطراف اروند رود و شط العرب و منتها علیه خلیج پارس زندگی میکردند ، بنام سومریان شناخته میشدند و بسیاری بر این باورند که همین مردم به مرور زمان به خوزستان و سرزمین های این تمدن مهجرت کرده و شالوده های تمدن ایلام را شکل دادند . بعد از آنها مردمان سامی نژاد به عیلام آمدند ولی استیلای آنها بر کوه های عیلام دوام چندانی نداشت . از مردمان نواحی کوهستانی عیلام نام سلسه سیماش زیاد برده شده است که مردمانی استقلال طلب بودند و براحی مطیع خارجی ها نمی شدند . .
زبان
قدیمی ترین زبان رایج در این منطقه ، زبان انزانی (انشانی) است که به عقیده آقای دمرگان در 3000 سال قبل متروکه شد و پس ازآن زبان های سومری و سامی تا مدتی رواج یافتند ولی در 1500 یال قبل از میلاد دوباره زبان انزانی رواج یافت و مورد استفاده قرار گرفت . ااز همینجا می توان نتیجه گرفت که زبان انزانی در بین مردم زنده بوده و مورد استفاده قرار می گرفته ولی دیوان اداری و کتیبه ها از زبان سومری یا سامی استفاده میکرده اند چراکه اگر زبانی مرد دوباره متولد نمی شود.
خط
خط عیلامی میخی است یعنی از نقوشی به شکل میخ متشکل شده که به صورت عمودی یا افقی سازمان یافته اند. تعداد این علامات تقریبا سیصد نوع میرسد . عیلامی ها خط را از سومری ها اقتباس کردند وی زبان آنها و نحوه نگارش متون کاملا مستقل از تمدن سومر است . به عبارت دیگر می توان گفت که نمادهای میخی بکار رفته در کتیبه های عیلامی و سومری ، معنای آوایی یکسانی ندارند .بنابراین با دانستن خط بابلی نمی توان خط عیلامی را خواند . نگارش اعداد هم در عیلامی و سومری ، متفاوت بوده چنانکه اولی بر علامات ده گانه و دومی بر علامات شصت گانه بنا شده . این خط بعدها همراه با خطوط دیگر استفاده میشد . مثلا یکی از پادشاهان عیلام بنام باش شوشیناک که قبل از سلطه سومریان اور بر شوش حکومت میکرده ، مجسمه ای از سنگ ساخت که چنین شکلی دارد : پادشاه بر تختی نشسته و کلماتی از از سمت راست آن به عیلامی و از سمت چپ به زبان بابلی نوشته شده .
مذهب
این موضوع چندان مشخص نیست و اطلاعات چندانی از اعتقادات مذهبی مردمان عیلام باستان در دست نیست . ولی تا جایی که معلوم است ، عالم از نظر عیلامیان ، مملو از ارواح بود . آنها خدای بزرگ را شوشیناک مینامیدند ولی پرستش او فقط به کاهنان و پادشاهان اختصاص داشته . پس از او به شش خدای دیگر و گروهی از ارواح اعتقاد داشتند که هرکدام از این ارواح خدای جایی بوده . عیلامیان هم مثل بابلی ها از خدایان خود مجسمه هایی می ساختند و اعتقاد داشتند که وقتی مجسمه ای را از شهری به شهر دیگر میبرند ، خدای آنها را باخود آورده اند . کاهنان از اقشار قوی و متنفذ در جامعه عیلام بودند و در بسیاری از امور دخالت می کردند . در کل مذهب عیلامیان باستان شباهت زیادی به آیین بابلیان داشته و احتمالا آداب مذهبی آنها نیز شباهت هایی به هم داشته .
شهر شوش
دمرگان خرابه های شوش را به چند قسمت تقسیم کرده : 1?ارگ سلطنتی یا قلعه شوش از از ادوار قدیم تا عهد اسکندر مسکونی بود . 2?قصرهای هخامنشی که در این مجموعه باقیمانده های قصر داریوش و اردشیر دوم و تالار معروف آپادانا کشف شده 3?محله تجارتی 4?محله ای در طرف راست رود کرخه .
عیلام در گذر زمان
دمرگان گدشته عیلام را به دوقسمت تقسیم میکند : 1?اعصار قبل از تاریخ 2?قرون تاریخی . قسمت اول باز به دو قسمت تقسیم می شود که هردو از عصر هجر است زیرا از این دوره هیچ اسباب فلزی بدست نیامده و آثار بجا مانده اغلب از سنگ و گل رس هستند . دمرگان از مقایسه این اشیا با نمونه هایی که از مصر بدست آمده چنین اعتقاد داشته که این آثار متعلق به حدود 8000 سال قبل از میلاد مسیح است . البته نظرهای متفاوتی هم دراینباره بیان شده از جمله آقای کینگ شباهت این اشیا را به نمونه ظروف مصری سطحی میداند و معتقد است که شباهت آثار بدست آمده در ماوراء دریای خزر و استرآباد و دره گز به آثار ایلامی بیشتر است . از اینجا و شواهد دیگر می توان چنین استدلال کرد که تمدن عیلامی در نقاطی به مراتب دورتر از حوزه قدرتش انتشار یافته بوده و به قول امروزی ها فرهنگ ود را صادر کرده .
در جریان مطالعات دمرگان در تمدن عیلام در لایه های بالاتر از عصر حجر ، طبقه ایست که دمرگان آنرا متعلق به عهد قدیم می داند . ظروف سفالین در این دوره نسبتا کم است و در عوض آثاری از مرمر سفید بدست آمده که روی آن نقاشی شده . دمرگان این اشیا را متعلق به 4000 سال قبل از میلاد میداند .
قرون تاریخی عیلام به سه دوره تقسیم میشود : 1?دوره ای که تاریخ عیلام ارتباط کاملی با سومری ها و اکدیها دارد (از دوران باستان تا 2225 ق.م) 2?عهدی که تاریخ عیلام با تمدن بابل گره میخورد (2265 تا 745 ق.م) 3?دوره ای که عیلام با آشوریان طرف میشود (745 تا 645 ق.م)
عهد اول
در این دوره تاریخ عیلام چندان واضح نیست ولی مشخص است که عیلامیان با همسایگان سومری خود روابط چندان خوبی نداشتند چون بارها باهم درگیر شده و سرانجام طومار حکومت سومریان را درهم پیچیده اند . (شرح این جنگ ها و کشمکش ها خود نیازمند یک مقاله جداگانه است که از حوصله این مطلب خارج می باشد)
از اوضاع داخلی عیلام در این دوره چیز زیادی نمی توان گفت ولی همین قدر مشخص است که تمدن آنها نسبت به همسایگان غربی خود (سومریان) توسعه چندانی نیافته بود چون به خاطر کوهستانی بودن و نبود راه های مناسب تجارتی ؛ می توان گفت که عیلامیان دور از مراکز تمدن آن روزگار میزیسته اند . درباره تشکیلات حکومتی هم می توان گفت که تازمانی که یک دشمن خارجی عیلامیان را تهدید نمی کرده ، هریک از اقوام و طوایف زندگی سیاسی و اجتماعی جداگانه ای داشته اند به خصوص مردمان ناحیه کوهستانی عیلام که همیشه استقلال خود را حفظ میکرده اند . به گفته دمرگان حتی زمانی هم که اقوام خارجی بر عیلام تسلط پیدا می کرده اند ، این ناحیه کوهستانی عیلام استقلال خود را حفظ می کرد . رفتار عیلامیان با دشمنان مغلوب سومری و سامی خود ، خیلی خشن بود و گاهی این خشونت ، باعث ورق خوردن صفحاتی از تاریخ میشد . چنانکه تمدن سومر بدست عیلامیان منقرض گردید .
عهد دوم
در این عهد عیلامی ها با پادشاهان بابل در زد و خوردند . و بارها شکست خورده و یا پیروز شده اند . و حتی توانستند بر بابل دست یافته و آنرا غارت کنند . از پادشاهان بزرگ عیلامی ها در این دوره (( شیل خاکین نون تاک )) است . او شاهی مدبر و بزرگ بود . بناهای بسیاری ساخت و بسیاری را هم مرمت کرد و جالب آنکه هر بنایی که بدست این پادشاه ترمیم میشد ، کتیبه ای بر آن نصب شده و هویت سازنده اصلی ، ترمیم کننده و دوره تاریخی ساخت و ترمیم آن ، به چند زبان ذکر میگردید . این حرکت کمک بسیاری به هیئت باستان شناسی فرانسوی در مکاشفات شوش کرد . با توجه به آثار بسیاری که از دوره این پادشاه بدست آمده ، مشخص است که در دوره او فرهنگ و تمدن عیلامیان به اوج ترقی خود رسیده بود
عهد سوم
وقایع این دوره عمدتا مربوط است به جنگ های عیلامیان با آشور . عیلام تا قبل از این دوره با آشور همسایه نبود چراکه مردمانی کوهستانی بین این دو ملت حائل بودند ولی در زمان تیگلات پالسر چهارم پادشاه آشور ، آشوریان به این منطقه هجوم آورده این منطقه را مطیع خود ساختند و بدین ترتیب با عیلام همسایه شدند . در ادامه به بررسی جنگ های عیلام با آشوریان خواهیم پرداخت که در نهایت منجر به انقراض دولت عیلام شد .
جنگ اول
عیلامیان که متوجه توسعه طلبی و خوی تجاوزکارانه همسایه جدید خود شده بودند ، از راه مصلحت اندیشی ، با دشمنان قدیمی خود (بابلیان) متحد شدند تا با کمک هم بتوانند ممالک خود را از دست اندازی آشوریان حفظ کنند . از طرف دیگر سارگون (پادشاه آشور) همین که خبر اتحاد عیلام و بابل را شنید ، فرصت به متحدین نداده قبل از رسیدن هر کمکی از جانب بابل به مرزهای عیلام تاخت . در این زمان آشوریان بر عیلام برتری داشنتد چون هم متمدن تر بودند و هم ارتش پیشرفته تر و با تجربه ای داشتند . علاوه بر این اسلحه آشوریان بهتر از عیلامیها بود ولی عیلامیها با شجاعت جنگیدند و توانستند در نبردی سرنوشت ساز در مکانی بنام دوری لو، لشکریان آشور را شکست دهند .(بین 722 و 705 ق.م)
سارگن دوم(راست) به همراه سنخریب(چپ)
جنگ دوم
بعد از ساراگن دوم سیناخریب بر تخت حکومت آشور نشست در این هنگام پادشاه عیلام کشته شد . آشوریان این فرصت را غیمت شمرده و از مرزهای جنوبی عیلام (ساحل خلیج پارس) وارد دشت شوش شدند و 34 قلعه را خراب کرده ساکنان آنرا به اسارت به آشور فرستادند . در این هنگام عیلامی ها کودورناخونتی را به پادشاهی برگزیدند ول او در کوهستان ماند و برای مقابله با آشوریان حرکتی از خود نشان نداد .آشوریان که وضع را چنین دیدند به طرف کوهستان های عیلام حمله بردند ولی به لطف سرما و مسدود بودن گردنه های برف گیر ، عیلامیان از هجوم سپاه آشور در امان ماندند . پس از عقب نشینی آشوریان از کوهستان ، عیلامیان پادشاه خود را به خاطر بی قیدی که نشان داده بود ، گرفته و کشتند(692 ق.م) و بجای او “اوم مان میناتو “را به سلطنت برگزیدند . وی سروسامانی به سپاه آشفته الام بخشید به طوری که بابلیان به او اعتماد کرده و مبالغ هنگفتی پول برای کمک به تجهیز لشکریانش به او کمک کردند . در بهار همان سال آشوریان مجددا به مرزهای کوهستانی عیلام یورش آوردند ولی جنگ خونینی درگرفت که علارغم کشته شدن سردار عیلامیها ، آنها مقاوت سرسختانه ای کردند که باعث شد ، اینبار هم آشوریان ناامیدانه به خانه های خود بازگردند . در سال 674 ق.م عیلامیان که آشور را در نقاط دیگر با دشمنان درگیر میدیدند ، به خود جرات داده از وه ها پایین آمدند و در خاک دشمن پیشروی کردند و یکی از شهرهای تحت سیطره آشور بنام سیپ پار را اشغال و غارت کردند ولی از آنجایی که در خود توان مقابله با سواره نظام آشور را آنهم در دشت باز نمی دیدند ، دوباره به کوهستان بازگشتند .
آشور بانیپال و جنگ های او
در 669 ق.م آشور بانیپال فرمانروای قدرتمند آشور به قدرت رسید . در ابتدای سلطنت او تمام حواسش متوجه مصر بود و پس از مطیع کردن مصر به سراغ همسایه های قدیمی خود برگشت . پادشاه آشور به خوبی متوجه شد که به شیوه گذشتگان نمی توان به راحتی عیلامیان را از پای درآورد . لذا برای نابودی این رقیب دیرینه خود در منطقه از در سیاست درآمد . از قضا در این دوره اختلافات داخلی در خاندان سلطنتی عیلام پیدا شده بود در نتیجه تعداد زیادی از نجبا و شاهزادگان عیلامی به دربار آشور بانیپال پناه بردند . در این زمان پادشاه عیلام به آشوریان تکلیف کرد که فراریان عیلامی را به دربار عیلام تحویل بدهد ولی آشور از این امر امتناع کرد و در نتیجه جنگ در گرفت و آشوریان از سمت کارون به مرزهای عیلام تاختند . در ابتدا عیلامیان که برای جنگ آماده نبودند ، به آرامی تا نزدیکی شوش عقب نشستند و برای اتلاف وقت نماینده ای نزد سردار آشوری فرستادند ولی آشوریان متوجه مقصود عیلامیان شدند و نماینده را کشتند . سرانجام دو سپاه در مقابل هم قرار گرفتند و سواره نظام آشور موفق شد جناح راست لشکر عیلام را در هم بشکند . پادشاه عیلام که شخصا در میدان حاضر بود ، برای نجات از شکست تلاش زیادی کرد و بارها به دشمن تاخت تا اینکه زخم برداشت و زمانی که برای خروج از میدان آماده میشد ، در محاصره آشوریان گیر افتاد و سرش را از تن جدا کرده به نینوا فرستادند .
وقتی خبر شکست سپاه عیلام به شوش رسید ، مخالفان شاه قیام کرده و دولت را مطیع خود ساختند . عیلامی ها در شوش بمناسبت این شکست به شادی پرداختند و از طرف دیگر نینوا هم غرق شادی شد چرا که عیلام تنها دشمن همتراز آشور در منطقه بود و سالها بود که آشوریان در انتظار چنین فتحی بودند تا برتری خود را بر منطقه به اثبات برسانند . پس از این واقعه یکی از نجبای مورد حمایت آشور بانیپال در شوش به قدرت رسید ولی گویا تقدیر عیلام بر این بود که کاملا نابود شود . در همین زمان بابل بر علیه آشور بانیپال برخواست و دو طرف در مقابل هم قرار گرفتند . عیلام که هنوز درگیر مناقشات داخلی خود بود اعلام بی طرفی کرد ولی نتوانست این بی طرفی را حفظ کند و در جریان مخاصمات به سمت بابل متمایل شد . در نتیجه پادشاه عیلام به تحریک آشور بانیپال توسط نجبای عیلامی کشته شد و فر دیگری به قدرت رسید ولی او نیز بر علیه آشوریان دست به اقداماتی زد که باعث شد تا آشوریان به نیات او پی برده شوش را غارت کنند و به نینوا برگردند .
نقش برجستهای که تسخیر شوش را به دست آشور به تصویر کشیدهاست.
انقراض عیلام
آشور بانیپال که متوجه ذات استقلال طلب عیلامی ها شده بود و از طرفی نتایج جنگ های قبل او را راضی نکرده بود ، به پادشاه عیلام که در این زمان “خوم بان کالداش” نام داشت ، امر کرد که کلدانیانی را که در جنگ بابل حامی بابلیان بودند را به همراه مجسمه الهه “نه نه” که بیش از هزار سال در اختیار عیلامیان بود را به آشور تسلیم کند ولی این برای خوم بان کالداش با مرگ مساوی بود . لذا او تصمیم به مقاومت گرفت ولی از آنجایی که سپاهی برای جنگ با ارتش نیرومند آشور بانیپال نداشت ، شکست خورد و متواری شد و آشوریان وارد شوش شدند و هرآنچه خواستند کردند . متن کتیبه آشور بانیپال به مناسبت فتح شوش چنین میگوید : ((خاک شهر شوشان ، ماداتکو و شهرهای دیگر را تماما به آشور کشیدم و در مدت یکماه و یک روز کشور عیلام را به تمامی عرض آن جاروب کردم .من این مملکت را از عبور حشم ، گوسفند و نیز از نغمات موسیقی بی نصیب ساختم و به درندگان ، مارها ، جانوران کویر و غزال اجازه دادم که آنرا فرو گیرند )) . پادشاه عیلام که فرار کرده بود ، سرانجام گرفتار شد و آشور بانیپال او و تام ماری نو ، پادشاه سابق عیلام را به ارابه خود بست و مجبورشان کرد تا عرابه سلطنتی را تا آشور و معبد ایشتار بکشند .
خاتمه
چنانکه از تاریخ عیلام پیداست ، عیلامی ها یک نوع تمدن را پرورده و خطی برای خود ترتیب داده بودند ولی حیث تشکیلات سیاسی هیچ وقت نتوانستند از حالت ملوک الطوایفی خارج شوند . به خصوص مردمان کوهستانی که همیشه مستقل یا نیمه مستقل بودند . با وجود این عیلامی ها در مدت چند هزار سال قومیت خود را در برابر مردمانی نیرومند مثل سومری ها ، اکدی ها ویا دول نیرومندی مثل بابل و آشور حفظ کردند . البته گاهی هم شکست های فاحشی خوردند ولی نکته ای که باید به آن توجه کرد اینست که اگر عیلام سقوط کرد ، به جهت اختلافات داخلی و نبود وحدت و انسجام بین عیلامیان بود . به هرحال از 645 ق.م دولت عیلام از صحنه روزگار محو شد و گذشته های این مردم به مرور از خاطر تاریخ فراموش شد و چنان از یاد رفت که حتی مورخین قدیم هم از این مردم چیزی نمی دانستند . وگرنه استرابون جغرافی دان معروف، نمی نوشت که کوروش پایتخت خود را شوش قرار داد چون مردمان آن همیشه تابع دیگران بوده اند و هیچ گونه اقدام مهمی نکرده اند . در مالمیر بختیاری (در 115 کیلومتری شرق شوشتر) در شگفت سلمان و غیره آثار زیادی از عیلامی ها دیده می شود .ولی متاسفانه این آثار را به استثنای آنهایی که در دسترس نیوده ، خراب کرده اند . در اینجا حجاری های برجسته با خطوط برجسته با خطوط میخی شوشی و انزانی بسیاری یافته اند . محققین این آثار را به قرن 12-13 ق.م مربوط میدانند . در اینجا استوانه های بابلی از قرن پنجم ق.م ، مهرها ، مسکوکات اشکانی و اشیای دیگر نیز زیاد پیدا شده .
